Nguyên nhân sạt lở đất là gì? Cách ứng phó và chăm sóc sức khỏe sau sạt lở

Sạt lở đất là một trong những loại hình thiên tai nguy hiểm, thường xảy ra ở vùng đồi núi, sườn dốc, ven sông suối… khi đất, đá, bùn bất ngờ trượt, đổ hoặc sụp xuống dưới tác động của mưa lớn, dòng chảy mạnh, địa hình yếu hoặc hoạt động của con người.

Hiện tượng này không chỉ gây thiệt hại nặng nề về người và tài sản, phá hủy nhà cửa, đường sá, hoa màu, mà còn kéo theo nhiều nguy cơ về sức khỏe thể chất và tinh thần cho cộng đồng trong vùng bị ảnh hưởng.

1. Sạt lở đất là gì?

Sạt lở đất là hiện tượng một khối đất, đá, bùn… trên sườn dốc hoặc địa hình cao bị mất ổn định, tách rời và trượt xuống dưới. Quá trình này thường diễn ra nhanh, bất ngờ, khó dự đoán chính xác thời điểm, nên nguy cơ gây thương vong rất lớn.

Một số đặc điểm chung:

Thường xảy ra sau mưa lớn kéo dài, bão, lũ, hoặc khi địa hình đã bị tác động trước đó.
Có thể diễn ra từng phần nhỏ (sụt taluy, sụt chân đồi) hoặc trên diện rộng (sạt cả một quả đồi, cả một mảng núi).
Thường đi kèm theo bùn đất, đá tảng, cây cối, nhà cửa bị cuốn trôi.

2. Nguyên nhân sạt lở đất

Sạt lở đất là kết quả của sự kết hợp nhiều yếu tố: điều kiện tự nhiên, cấu trúc địa chất – địa tầng và hoạt động của con người. Có thể khái quát thành ba nhóm nguyên nhân chính.

2.1. Nguyên nhân từ địa chất và cấu trúc đất đá

Mỗi khu vực có loại đất, loại đá, cấu trúc lớp nền khác nhau. Một số đặc điểm dễ làm tăng nguy cơ sạt lở:

Đất, đá yếu hoặc dễ phong hóa: Các lớp đá nứt vỡ, đất tơi xốp, kết dính kém, dễ bị thấm nước và trượt khi mưa lớn.
Lớp đất – đá có nhiều khe nứt: Nước mưa thấm xuống làm giảm ma sát giữa các lớp, khiến khối đất – đá dễ trượt xuống theo mặt trượt sẵn có.
Độ bền cơ học thấp: Những vùng đồi núi có lớp phủ mỏng, chân dốc bị khoét sâu (do sông suối, đường xá, công trình) rất dễ mất ổn định.

Nói cách khác, nếu coi sườn dốc là “bức tường”, thì chính chất liệu của “bức tường” đó (loại đất, loại đá, độ gắn kết) quyết định khả năng đứng vững trước mưa gió và tác động bên ngoài.

2.2. Nguyên nhân từ hình thái địa tầng và thảm thực vật

Hình dạng địa hình, sự phân bố các lớp đất đá và thảm thực vật trên bề mặt cũng là yếu tố then chốt:

Địa hình dốc, taluy cao, chân dốc bị khoét sâu: Càng dốc, lực trọng trường kéo khối đất đá xuống càng lớn, chỉ cần thêm nước mưa là đủ gây trượt.
Mất rừng, đồi trọc: Rễ cây có vai trò như “lưới neo đất”. Khi rừng bị chặt phá, cháy rừng, hoặc khai thác quá mức, đất mất “mạng rễ giữ”, chỉ còn lớp đất trần dễ trôi trượt khi mưa.
Suy giảm thảm thực vật lâu năm: Rừng nguyên sinh với cây cổ thụ, rễ bám sâu – nhiều tầng, giúp giữ đất rất tốt. Khi thay thế bằng cây trồng ngắn ngày hoặc đồi trọc, khả năng giữ đất giảm mạnh.

Như vậy, nơi nào mất rừng, mất lớp phủ thực vật, nơi đó nguy cơ sạt lở tăng lên rõ rệt, nhất là sau mưa lớn.

2.3. Nguyên nhân từ hoạt động của con người

Hoạt động của con người có thể làm mất cân bằng tự nhiên, làm yếu dần cấu trúc sườn dốc:

Chặt phá rừng để lấy gỗ, làm nương rẫy, mở đất sản xuất.
Xây dựng đường giao thông, nhà cửa, khu dân cư ngay trên sườn dốc: Việc cắt chân dốc, đào taluy, san gạt tạo mặt bằng có thể làm mất “chân đỡ” tự nhiên của sườn núi.
Đào kênh mương, công trình thoát nước không hợp lý: Nước tập trung vào một số điểm gây xói lở cục bộ, tạo mặt trượt.
Khai thác khoáng sản, đào hầm, mỏ lộ thiên: Làm rỗng, làm yếu các lớp đá, đất phía dưới, tăng nguy cơ sụt lún – sạt lở.

Tóm lại, những tác động thiếu tính toán lâu dài lên địa hình và thảm thực vật chính là “chất xúc tác” khiến sạt lở xảy ra nhanh và mạnh hơn.

3. Tác động của sạt lở đất đến sức khỏe cộng đồng

Sạt lở đất không chỉ dừng ở thiệt hại vật chất mà còn kéo theo hàng loạt hậu quả về sức khỏe thể chất, tinh thần và hệ thống y tế.

3.1. Tổn thương thể chất và bệnh truyền nhiễm

Tổn thương trực tiếp:

Trầy xước, gãy xương, chấn thương phần mềm, đa chấn thương.
Dập nát chi, chèn ép ngực, chấn thương đầu, mất máu nặng.
Mắc kẹt dưới đất, đá, cây cối, nhà sụp đổ, nguy cơ tử vong cao nếu không được cứu hộ kịp thời.

Bệnh truyền nhiễm sau sạt lở:

Hệ thống nước sạch, giếng, bể chứa có thể bị vùi lấp, nhiễm bẩn. Người dân buộc phải dùng nước không an toàn, dễ mắc:
- Tiêu chảy cấp, tả, lỵ trực khuẩn, thương hàn.
- Viêm gan A, các bệnh đường ruột do nước bẩn.
Nước tù đọng, rác, xác động vật tạo điều kiện cho muỗi sinh sôi, tăng nguy cơ:
- Sốt xuất huyết
- Sốt rét (ở vùng lưu hành)
Tiếp xúc với bùn đất, nước bẩn, xác động vật: dễ dẫn đến:
- Nhiễm trùng da, viêm mô tế bào
- Bệnh do xoắn khuẩn Leptospira (leptospirosis)

Trong bối cảnh thiếu thuốc men, thiếu bác sĩ, các bệnh này rất dễ diễn biến nặng.

3.2. Ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần

Sau sạt lở, người dân có thể trải qua:

Mất nhà cửa, tài sản, phương tiện sinh sống.
Mất người thân, bạn bè, hàng xóm.
Cảm giác bất lực, lo lắng, hoảng sợ trước nguy cơ thiên tai tái diễn.

Các hậu quả tâm lý thường gặp:

Rối loạn lo âu, trầm cảm.
Rối loạn stress sau sang chấn (PTSD): ác mộng, giật mình, né tránh, thu mình.
Mất ngủ kéo dài, khó tập trung, giảm hiệu suất làm việc, học tập.

Trẻ em là nhóm dễ bị tổn thương nhất:
Các biểu hiện như đêm hay khóc, sợ bóng tối, sợ mưa, sợ âm thanh lớn, thu mình, học kém đi… nếu không được hỗ trợ tâm lý sớm có thể ảnh hưởng lâu dài.

3.3. Hệ thống y tế và công tác chăm sóc sức khỏe bị quá tải

Sạt lở có thể:

Làm hư hại trạm y tế, bệnh viện, đường giao thông đến cơ sở y tế.
Gây mất điện, mất nước, thiếu thuốc và vật tư y tế.
Làm gián đoạn điều trị bệnh mạn tính: tăng huyết áp, đái tháo đường, bệnh tim mạch, hen phế quản…

Nhân lực y tế tại chỗ thường mỏng, chưa được đào tạo đầy đủ về ứng phó thảm họa, chăm sóc sức khỏe tinh thần, khiến việc xử lý ban đầu gặp nhiều khó khăn.

4. Các biện pháp ứng phó khi xảy ra sạt lở đất

4.1. Ứng phó khẩn cấp ngay sau sạt lở

Khi sạt lở xảy ra, nguyên tắc quan trọng nhất là bảo toàn tính mạng:

Nhanh chóng di chuyển ra khỏi vùng sườn dốc, taluy, các khu vực có nguy cơ trượt tiếp.
Báo ngay cho chính quyền, lực lượng cứu hộ, không tự ý quay lại vùng nguy hiểm.
Tổ chức tìm kiếm – cứu nạn có chỉ huy, tránh tự phát gây thêm nguy hiểm.

Về y tế, cần:

Lập các điểm sơ cứu tạm thời gần khu vực sạt lở.
Ưu tiên sơ cứu: cầm máu, cố định xương gãy, xử trí sốc, đảm bảo đường thở.
Chuyển nhanh bệnh nhân nặng đến bệnh viện an toàn nhất có thể.

Song song đó, phải nhanh chóng:

Huy động nguồn nước sạch, thực phẩm an toàn, thuốc thiết yếu, dung dịch sát khuẩn, viên lọc nước.
Thiết lập nơi ở tạm, tránh mưa gió, rét, giúp người dân ổn định cơ bản về chỗ ở.

4.2. Chăm sóc sức khỏe sau sạt lở

Sau giai đoạn khẩn cấp, việc chăm sóc thể chất và tinh thần cho cộng đồng là bước then chốt để phục hồi.

Về phòng bệnh truyền nhiễm:

Khử khuẩn môi trường: thu gom rác, xác động vật, phun khử khuẩn theo hướng dẫn y tế.
Xử lý nguồn nước: dùng cloramin B, chloramine T, viên khử khuẩn… theo đúng liều.
Hướng dẫn người dân:
- Chỉ dùng nước uống đã đun sôi hoặc đã xử lý.
- Rửa tay với xà phòng trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh, sau khi dọn dẹp.
Theo dõi, phát hiện sớm:
- Các ca tiêu chảy, sốt, phát ban, vàng da… để xử trí kịp thời.
- Các ổ bệnh như sốt xuất huyết, sốt rét.

Về chăm sóc người bệnh mạn tính:

Lập danh sách người bị tăng huyết áp, tim mạch, tiểu đường, hen, suy thận…
Cung cấp thuốc theo đơn cũ, hẹn tái khám khi có thể.
Tư vấn chế độ ăn, vận động phù hợp trong điều kiện tạm cư.

Về sức khỏe tinh thần:

Tổ chức các buổi tư vấn, trò chuyện nhóm, sinh hoạt cộng đồng để giảm cô lập.
Tạo môi trường an toàn cho trẻ nhỏ: khu vui chơi, học tập tạm, có người lớn trấn an.
Khi phát hiện dấu hiệu trầm cảm nặng, ám ảnh, hoảng loạn… cần chuyển tuyến chuyên khoa tâm thần hoặc tâm lý.

5. Các biện pháp phòng ngừa và giảm thiểu thiệt hại do sạt lở đất

Để giảm hậu quả trong tương lai, cần kết hợp cả giải pháp kỹ thuật và cộng đồng:

Quy hoạch dân cư hợp lý: Hạn chế xây nhà, công trình trên sườn dốc, ven vực, dưới chân taluy cao.
Bảo vệ và phục hồi rừng: Trồng cây giữ đất, bảo vệ rừng đầu nguồn, rừng phòng hộ.
Thiết kế công trình an toàn: Kè taluy, tường chắn, rãnh thoát nước hợp lý, tránh tập trung nước vào một điểm.
Hệ thống cảnh báo sớm: Lắp đặt thiết bị quan trắc mưa, trượt đất ở vùng nguy cơ cao; tổ chức diễn tập sơ tán cho người dân.
Giáo dục cộng đồng: Hướng dẫn người dân nhận biết dấu hiệu sạt lở (nứt đất, cây nghiêng, tường nhà nứt, tiếng động lạ trong lòng đất…) và cách ứng phó.

NAM DƯỢC PHÚC HOÀN – THƯƠNG HIỆU UY TÍN VỀ CHĂM SÓC SỨC KHỎE THEO YHCT
Nam Dược Phúc Hoàn là thương hiệu uy tín trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe theo Y học cổ truyền, đồng thời là đơn vị tiên phong trong việc cung cấp thực phẩm bảo vệ sức khỏe và thực phẩm dinh dưỡng chất lượng cao.
Với sứ mệnh mang đến những giải pháp an toàn – hiệu quả – bền vững, Nam Dược Phúc Hoàn luôn cam kết lựa chọn nguyên liệu sạch, quy trình sản xuất chuẩn mực và đặt lợi ích sức khỏe của người tiêu dùng lên hàng đầu.
📞 Hotline: 0568 816 666
🏠 Địa chỉ: 43 ngõ 71 Hoàng Văn Thái, Phương Liệt, Hà Nội
🔹 Fanpage: Đông Y Trị Liệu Nam Dược Phúc Hoàn | Hanoi
📱 Zalo OA: 0568 816 666